Anatomia i fizjologia pszczoły miodnej

Od autorek

Mamy nadzieję, że książka ta, systematyzująca aktualną wiedzę o anatomii i fizjologii pszczół miodnych pomoże Wam (pszczelarzom, pasjonatom, naukowcom) w efektywnej pracy i pogłębi miłość do tych niesamowitych owadów, których ciała to małe cuda.

Od Martyny Walerowicz

Pomysł napisania książki o anatomii pszczół miodnych towarzyszył mi, odkąd tylko zaczęłam pisać książki popularnonaukowe. Szukając informacji o szczegółach ciała tego fascynującego i jakże ważnego gatunku, trafiałam w polskiej literaturze na szczątkowe, a nawet błędne informacje. Motywowała mnie również świadomość, że od kiedy w 1875 r. studiujący na francuskiej Sorbonie Michał Girdwoyń napisał książkę „Anatomia pszczół" nikt nie opublikował pozycji z aktualnymi informacjami o anatomii i fizjologii Apis mellifera. Oznacza to, że w Polsce minęło niemalże 150 lat, podczas których pasjonaci, naukowcy i laicy nie mieli dostępu do pozycji ze współczesną wiedzą o ciele pszczoły miodnej i ujednoliconym, prawidłowym nazewnictwem jej organów. Dlatego postanowiłam stworzyć podsumowanie wiedzy, które będzie przydatne zarówno dla naukowców, jak i laików.

Zabrałam się więc do pracy i wkrótce zrozumiałam, że sama nie podołam w stworzeniu tak skomplikowanego dzieła i proces przypomina wspinaczkę na Mount Everest w szortach i bez butli z tlenem. Wiedza na temat pszczelego ciała cały czas się poszerza, pojawiają się terminy, które w polskiej literaturze są często nie do odnalezienia, a w publikacjach przeznaczonych dla laików znajdują się, jak już wspomniałam, błędy (twierdzenie, że narząd goleniowy jest tylko w pierwszej parze odnóży, mylenie ostii serca z zastawkami, nazywanie gruczołów gardzielowych mlecznymi... i niestety wiele innych).

Potrzebowałam wsparcia kogoś, kto nie tylko przyniesie mi porządne spodnie i butlę z tlenem podczas podróży jaką było tworzenie tej książki, ale też kurtkę, liny, czekany... Na szczęście pomocną dłoń wyciągnął do mnie człowiek pełen pasji w szerzeniu wiedzy, świadomy, że każdy powinien zrozumieć jak funkcjonuje ciało pszczoły, by dobrze się nimi zajmować. Była to profesor Strachecka, której oddaję teraz drugą część Wstępu.

Od Anety Stracheckiej

Pszczoła to niezwykle skomplikowany organizm, a odkrywanie jego zakamarków stanowi nie lada wyzwanie. Wiele opisów z tej tematyki, jak wspomniała Martyna, pochodzi z początku XX w. lub wcześniej i nie zostały zaktualizowane. Z kolei najnowsze publikacje, zgodnie z najświeższymi trendami i polityką czasopism naukowych, bardzo skrótowo przedstawiają zagadnienia związane z anatomią tych niezwykle cennych zapylaczy, z góry zakładając, że przecież to wszystkim znana, oczywista wiedza. Niestety, aż tak oczywista w wielu przypadkach nie jest. Przykładem może być chociażby budowa ciała tłuszczowego, które do 2021 r. charakteryzowano jako strukturę jednorodną, złożoną z dwóch podstawowych typów komórek, po czym okazało się, że tkanka ta ma charakter segmentalny, a wraz ze zróżnicowaniem struktury w poszczególnych tergitach i sternitach, specjalizacji ulegają konkretne komórki w tych lokalizacjach. Mając to wszystko na uwadze, z niezwykłą dbałością weryfikowałyśmy literaturę. Do budowy poszczególnych układów dodałyśmy namiastkę informacji o ich funkcjach i fizjologii. Większość publikacji z ostatnich kilku lat dotyczy przede wszystkim wpływu różnych czynników antropogenicznych (od patogenów, przez pestycydy, do niewłaściwej diety itp.) na parametry fizjologiczne w po-szczególnych tkankach pszczoły oraz ich wpływu na ekspresję genów i epigenów. Faktów tych jest tak dużo, że należałoby poświęcić na nie osobną książkę. Dlatego w tej pozycji przeczytacie tylko te informacje, które są niezbędne w zrozumieniu działania pszczelego organizmu.

Dr hab. Aneta Strachecka, profesor Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Wydziału Biologii Środowiskowej, Katedry Ekofizjologii Bezkręgowców i Biologii Eksperymentalnej

Mgr inż. Martyna Walerowicz

redaktorka Wydawnictwa Pasieka

Od wielu lat brakowało polskim czytelnikom książki o anatomii pszczół miodnych. Publikacja ta jest wyjątkowa dlatego, że autorki piszą o poszczególnych układach i narządach nie tylko po to, aby je pokazać, ale też wyjaśniają, jak one działają. W książce znajdziemy informacje o tym, z jakich warstw składa się pokrywa ciała owada, jak dokładnie są one zbudowane i z jakich związków, a ponadto o tym, jakie funkcje pełnią poszczególne z nich. Podobnie jest z innymi częściami ciała pszczoły. To wszystko składa się na niezwykły obraz całości pszczelego organizmu. Nie sposób też nie wspomnieć o starannych ilustracjach Martyny Walerowicz - jest ich sporo, a ponadto w wielu miejscach książki korespondują z idealnie zestawionymi zdjęciami. Czytelnik widzi dokładny schemat, a obok fotografię makro lub spod mikroskopu.

Książka zainteresuje wielu różnych czytelników, nie tylko naukowców i biologów, ale przede wszystkim będzie przydatna dla pszczelarzy.

Prof. Jerzy Woyke (SGGW)

Książka ta skutecznie wypełnia lukę w krajowej literaturze dotyczącej pszczoły miodnej, w szczególności podstaw fizjologii i anatomii, ale też morfo-logii gatunku, należącego do jednego z lepiej poznanych owadów. To ważne, bowiem ostatnie lata przynoszą na te tematy wiele nowych istotnych informacji mogących zainteresować zawodowców, studentów i amatorów poszukujących najlepszych sposobów wykorzystania pszczoły miodnej jako producenta miodu czy skutecznego zapylacza wielu upraw. Do grona potencjalnych czytelników tej książki zaliczam także wszystkich tych, dla których pszczoła miodna jest organizmem modelowym przy testowaniu ogólnych teorii i hipotez w biologii.

Prof. dr hab. Michał Woyciechowski (Uniwersytet Jagielloński)

Wysoka wartość merytoryczna książki jest podparta szczegółowymi, ręcznie rysowanymi tablicami anatomicznymi i doskonałymi zdjęciami mikroskopowymi. Dlatego czytelnik z łatwością wyobrazi sobie, jak zbudowana jest pszczoła miodna. Unikalne połączenie anatomii z fizjologią tworzy zgrany duet, pozwalając na lepsze zrozumienie nie tylko jak, ale dlaczego właśnie tak jest zbudowana pszczoła miodna. Jedna z autorek jest przedstawicielem młodego pokolenia naukowców, a druga wytrawnym redaktorem. Dlatego ta publikacja będzie wielkim wsparciem dla naukowców, studentów i pszczelarzy. W końcu mamy książkę, która podsumowuje naukową wiedzę o anatomii i fizjologii pszczół.

Prof. dr hab. Jerzy Demetraki-Paleolog (Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie)

Spis treści:

Rozdział I. Segmenty ciała

Głowa

Tułów

Stylik

Odwłok

Rozdział II. Kutikula i owłosienie

Włoski

Dodatkowa cecha włosków (i pszczelego ciała)

Rozdział III. Odnóża

Biodro i krętarz

Udo

Goleń

Mięśnie

Narząd goleniowy

Narząd do czyszczenia czułków, ostroga i koszyczek

Rozdział IV. Stopy

Pazurki

Przylga

Unguitraktor i gruczoł ścięgnowy

Mostek

Receptory smaku

Rozdział V. Skrzydła

Rozdział VI. Układ nerwowy

Centralny układ nerwowy

Mózg pszczoły

Zwój nadprzełykowy

Zwój podprzełykowy

Zwoje nerwowe

Obwodowy układ nerwowy

Kompleks retrocerebralny (współczulny układ nerwowy)

Rozdział VII. Czułki

Rodzaje receptorów

Nóżka czułka i jej organy czuciowe

Rozdział VIII. Oczy złożone i przyoczka

Przyoczka

Rozdział IX. Układ krążenia

Hemolimfa

Rozdział X. Ciało tłuszczowe

Rozdział XI. Układ endokrynowy

Hormony dorosłej pszczoły

Aminy biogenne

Hormony steroidowe

Seskwiterpeny

Wspólna praca ekdysonów i hormonu juwenilnego

Wpływ ekdysteroidów i hormonu juwenilnego

Rozdział XII. Układ oddechowy

Wymiana gazowa

Rozdział XIII. Aparat gębowy

Odczuwanie smaków

Rozdział XIV. Układ pokarmowy

Jelito przednie

Jelito środkowe

Jelito tylne cienkie

Jelito tylne proste

Odbyt

Rozdział XV. Układ wydalniczy

Cewki Malpighiego

Komórki perikardialne (nefrocyty)

Ciało tłuszczowe

Rozdział XVI. Mięśnie

Histologia mięśni

Mięśnie głowy

Mięśnie skrzydeł

Odwłok

Mięśnie trzewne pszczoły

Mięśnie serca

Przepony

Rozdział XVII. Gruczoły głowy

Gruczoły ślinowe wargi dolnej

Gruczoły gardzielowe

Gruczoły żuwaczkowe

Tworzenie miodu

Rozdział XVIII. Gruczoły odwłoka

Gruczoły woskowe

Wosk pszczeli i jego synteza

Gruczoły zapachowe (Nasonowa)

Gruczoły tergitowe

Rozdział XIX. Żądło

Elementy żądła

Gruczoły żądła

Żądlenie

Rozdział XX. Układ rozrodczy

Układ rozrodczy matki

Układ rozrodczy trutnia

Układ rozrodczy robotnicy

Rozdział XXI. Stadia rozwojowe

Jajo

Larwa i poczwarka

Fazy rozwoju larwalnego, przedpoczwarki i poczwarki

Układ nerwowy

Układ oddechowy

Układ pokarmowy

Cewki Malpihghiego

Mięśnie

Układ krążenia

Odnóża

Głowa

Skrzydła

Układ rozrodczy matki i robotnicy

Układ rozrodczy trutnia

Rozdział XXII. Podstawy fizjologii i odporności

Wpływ diety na fizjologię

Odporność pszczół

Spis literatury