Kompost bez wątpienia zajmuje główne miejsce na liście czynników wzbogacających glebę w próchnicę i organizmy glebowe. Jest on podstawą nawożenia roślin w ogrodzie biodynamicznym. To „złoto ogrodnika", jak słusznie został nazwany, przez każdego może być stosunkowo łatwo sporządzone, nic przy tym nie kosztuje (pomijając mączkę skalną), a efekty jego działania ułatwiają osiągnięcie sukcesu. Ziemia kompostowa ma pełną wartość nawozową, jest do dyspozycji w miarę potrzeby i przedstawia niewyczerpalne źródło składników pokarmowych. Przygotowywany przez nas kompost tylko wówczas będzie wartościowym nawozem, gdy proces rozkładu materii organicznej będzie przebiegał przy dostępie tlenu. Jeśli rozkład kompostowanej materii następuje bez dostępu tlenu, powstają niepożądane procesy gnilne, co poznajemy po nieprzyjemnym zapachu. Ażeby masa kompostowa macerowała się powoli, należy zachować odpowiednią równowagę między dopływem powietrza i wilgotnością. Jeśli kompostowany materiał będzie niedostatecznie wilgotny, ulegnie spaleniu, tzn. że najbardziej wartościowe substancje zostaną zniszczone w procesie rozpadu; pozostanie ich niewiele. Jeśli wody będzie zbyt dużo, istnieje niebezpieczeństwo fermentacji, która zamieni masę kompostową w kleistą, śmierdzącą breję.
Zasadniczo można kompostować wszystkie organiczne „odpadki", jednak należy pamiętać, że kompost nie jest stosem odpadków. Do kompostowania nadają się wszelkie substancje, z wykluczeniem metali, kamieni i plastiku. Z ogrodu z reguły bywają kompostowane: nasiona, resztki roślin, wycięte płaty murawy, ścięta trawa, liście oraz drobno pocięte gałęzie. Gospodarstwo domowe dostarcza następujących odpadków: resztki jarzyn, zepsute owoce i warzywa, skorupki jajek, fusy z kawy i herbaty oraz w niewielkich ilościach papier. Resztki mięsa i serów raczej nie powinny być kompostowane, ponieważ mogą przyciągać szczury. Wszelkie materiały i substancje przeznaczone do kompostowania należy uprzednio rozdrobnić, aby prędzej ulegały rozkładowi. Różnorodne materiały składane na kompost, np. mokre i suche, ziemiste i czyste, grube i drobne, objętościowe i zagęszczone, powinny być mieszane w odpowiednim stosunku. Wpływa to na polepszenie dostępu powietrza, czego następstwem jest dobry i szybki rozkład. Kompost zawiera i utrzymuje życie i dlatego jest nadzwyczaj wartościowy. Kompost ogrodowy składa się ze świeżych części roślin, jak wyplewione chwasty, ścięta trawa, masa świeżych liści i łodyg, odpadki z warzyw i owoców zbieranych w ogrodzie, do tego dochodzą obumarłe resztki roślin z rabaty bylinowej i kwiatowej oraz opadające listowie. Konary, drobno pocięte gałązki ścięte przy strzyżeniu żywopłotów tworzą z różnorodnymi materiałami kompost mieszany. Gałęzie czy gałązki powinny być krótsze niż 80 cm i mieć średnicę nie większą niż 2 cm. Dłuższe lub grubsze gałęzie trzeba rozdrobnić. Nie zdrewniałe części roślin mogą być dowolnej grubości.
Po upływie pół roku kompost należy przełożyć (na wiosnę albo na jesieni) i po następnym półroczu jest już gotowy. Wtedy należy go przesiać. Grubsze części składowe odkładamy na nowy kompost. Jeśli miejsce na kompost jest dobrze wybrane i sprawdziło się przez wiele lat, to można zrezygnować z przenoszenia kompostu.
Aby proces rozkładu przebiegał bez zakłóceń, trzeba zapewnić mu jak najlepsze warunki. Celem naszym jest zawsze możliwie szybkie uzyskanie wartościowego kompostu. Dla zadowalającego przebiegu rozkładu potrzebne są mikroorganizmy, tlenowce i beztlenowce. Jeżeli stos kompostowy wyschnie, nastąpi butwienie (całkowity rozkład biologiczny w warunkach tlenowych), jeśli jest za mokro występują procesy gnilne (niecałkowity rozkład biologiczny w warunkach beztlenowych). Dokładnie między tymi dwoma skrajnymi stanami występują warunki optymalne dla przebiegu rozkładu.
Nasz kompost powinien być tak wilgotny, jak wyciśnięta gąbka. Stara zasada kompostowania brzmi: potrzebne są trzy czynniki: materiał do kompostowania, powietrze i woda.
Dlatego należy:
Proces rozkładu kompostu można podzielić na kilka faz
Zagrzewanie (faza startu). Trwa od 2 do 8 dni; w tym czasie nie są aktywne mikroorganizmy wyspecjalizowane. Ma miejsce współdziałanie wielu różnych mezofilnych mikroorganizmów. Pobierają one węgiel i azot z próchnicy pokarmowej do budowy swoich organizmów. Odżywiają się częściowo rozłożonymi białkami i węglowodanami. Proces ten powoduje wzbogacenie kompostu w kwasy organiczne, czego następstwem jest pewne obniżenie wartości pH.
Faza przebudowy. Gdy częściowo przetworzone związki organiczne są w zaawansowanym rozkładzie, rozwój grzybów zostaje zahamowany, a temperatura w kompoście powoli opada do 40°C. Powoli (po 2-4 tygodniach) nadchodzi trzecia faza, faza przebudowy. Dalsze przetwarzanie przejmują teraz mezofilne mikroorganizmy.
Faza dojrzałości. Następuje teraz płynne przejście do ostatniej fazy - dojrzałości. Temperatura w kompoście jest zbliżona do temperatury otoczenia, co umożliwia występowanie w nim większości dostępnej fauny glebowej. Niepoślednie miejsce zajmuje dżdżownica, zaliczana do makrofauny. Istotną jej rolą jest tworzenie struktury i trwałych agregatów glebowych. Kwasy huminowe, uwalniane podczas rozkładu, nie są trwałe i są częściowo wymywane. Po połączeniu z wapniem stają się nierozpuszczalne i przyjmują budowę przestrzenną, gruzełkową. Wapń łączy się także z minerałami ilastymi. Połączenia kwasów huminowych, wapnia i materiałów ilastych tworzą trwałą próchnicę. Dla tzw. agregatów glebowych niezbędna jest obecność minerałów ilastych. Toteż przy zakładaniu kompostu trzeba dodawać glebę gliniastą lub ilastą w małych ilościach, np. glebę gliniastą, utrzymującą się na korzeniach chwastów. Alternatywą może być stosowanie minerałów ilastych, np. w postaci bentonitu. Duże znaczenie ma również dodatek wapnia, który łączy się z kwasami huminowymi. Wapno nie powinno więc być rozpuszczalne w wodzie, aby dotrwało do ostatniej fazy rozkładu. Nie stosuje się także wapna palonego ani hydratyzowanego. Do wyboru jest wapno magnezowe albo wapno z glonów morskich (Algomin) lub mączka bazaltowa, która oprócz wapnia i magnezu zawiera wartościowe mikroelementy. Aby zainicjować proces rozkładu, na początku można zaszczepić pryzmę kompostem już rozłożonym lub innymi odpowiednimi starterami. Przy niedoborze azotu i w czasie suszy można pryzmę podlewać płynnym nawozem kurzym lub gnojówką z pokrzywy. Jeśli kompost jest za wilgotny, pomaga przerobienie go i dosypanie małej ilości mączki bazaltowej. Jeśli kompost został założony z uwzględnieniem wszystkich wymienionych czynników, przerobienie go właściwie nie wpłynie na przyspieszenie rozkładu.
Rodzaje kompostowania
Kompostowanie w pryzmie
W większych ogrodach można trafić na stosy kompostowe, tj. kompost, którego składniki nasypane zostały jak popadnie, bez określonego systemu. Kompost powinien jednak znaleźć się na swoim miejscu, do czego potrzebne jest pewne planowe działanie i znajomość sposobu zakładania pryzmy kompostowej. Przed omówieniem budowy pryzmy jeszcze raz trzeba się zastanowić nad wyborem właściwego miejsca. Do kompostu musi być dobry dostęp. Podłoże, na którym ma powstać pryzma, nie może być utwardzone, nie może nim być płyta ani ubita ziemia. Pryzma powinna znajdować się w miejscu półzacienionym, chronionym przed wiatrem. Wymiary w przybliżeniu powinny być następujące: szerokość u dołu 120-150 cm, u góry 80-100 cm, wysokość 80-130 cm, długość dowolna. Wysokość pryzmy ogranicza się, aby nie dopuścić do zgniecenia dolnej warstwy kompostu, gdyż to prowadziłoby do zubożenia go w tlen i w konsekwencji do gnicia. Im obfitsze opady, tym węższa powinna być górna część pryzmy, aby nie doprowadzić do zbyt silnego jej zawilgocenia. Materiał do kompostowania może obejmować wszelkie odpadki organiczne. Grube gałęzie muszą być najpierw rozdrobnione. Według jakiego schematu konstruuje się pryzmę kompostową? Najpierw kładzie się na ziemię warstwę grubego, nie rozdrobnionego materiału, np. gałęzie, trzcinę, mocne łodygi bylin. Ułożenie tej warstwy ma na celu utworzenie pod pryzmą poziomu doprowadzającego powietrze, którego dostęp aktywuje organizmy glebowe przeprowadzające proces rozkładu. Oprócz tego warstwa ta zapobiega wystąpieniu procesów gnilnych pod wpływem cieczy wypływającej z kompostu. Na to przychodzi około 20-centymetrowa warstwa różnych odpadków, na które rozrzuca się trochę nawozu organicznego i ewentualnie dodaje substancję przyspieszającą tworzenie się kompostu. Pierwszą warstwę odpadków przykrywa się cienką warstwą ziemi. W czasie suszy ważne jest, aby tworzoną pryzmę podlewać odstałą wodą. Jeśli materiał kompostowany sam jest wystarczająco wilgotny, zabieg ten nie jest konieczny. Teraz tworzy się kolejną warstwę w ten sam sposób, dopóki wysokość pryzmy nie osiągnie około 1,30 m; ważne jest, aby pryzma proporcjonalnie zwężała się do góry. Kiedy już pryzma kompostowa jest gotowa, należy ją koniecznie przykryć. Warstwa przykrywająca pełni funkcję ochronną, ale jednocześnie powinna przepuszczać powietrze. Do tego celu nadają się np. łęty ziemniaczane, kora albo słoma. Warstwa ta powinna chronić przed zbyt silnym deszczem i nadmiernym promieniowaniem słońca. Poza tym wpływa na równomierne uwilgotnienie wewnątrz pryzmy. Zależnie od rodzaju materiałów wyjściowych przyjmuje się, że proces rozkładu trwa od 10 do 12 miesięcy.
Kompostowanie w pojemniku
Do przetworzenia w pojemniku nadają się te same materiały, które są kompostowane w pryzmie. Poza tym zawsze powinien być dodawany świeży materiał roślinny, aby nie przerwać dostępu tlenu. Racjonalne jest mieszanie ściętej trawy (przewiędniętej) np. z grubymi łodygami. Przy osiadaniu materiału dochodzi często do gnicia wskutek braku dostępu tlenu, a wtedy rozkład jest przerwany. Dodatek ziemi ogrodowej można uważać za „szczepionkę", ponieważ dzięki żyjącym w niej organizmom glebowym rozpoczyna się ciągły rozkład. Temu celowi służy również zwilżanie suchych materiałów. Po rozpoczęciu rozkładu temperatura kompostu wzrasta do około 60°C. Nie ma specjalnych zaleceń odnośnie stosowania materiałów dodatkowych w kompoście w pojemniku. Używa się głównie mączki kamiennej, a także wapna z glonów morskich oraz popiołu drzewnego. Wnosi się je razem z warstwą materiału kompostowanego.
Najczęstszą formą pojemnika jest prostokątna skrzynia rożnej wysokości (zależnie od sposobu budowania pojemnika). Przydatnym materiałem budowlanym są pnie drzew, deski, cynkowana blacha, siatka z drutu lub z plastyku. Istnieje wiele możliwości rozwiązań. Ogólnie rzecz biorąc wszystkie oferowane systemy spełniają swe zadanie bardzo dokładnie, tak że przy kupnie powinny rozstrzygać zawartość portfela i względy estetyczne. Są również produkowane bardzo praktyczne pojemniki do własnego konstruowania, mogą one być dopasowywane do indywidualnych potrzeb. Napełnianie pojemnika przeprowadza się tak samo, jak stosu czy pryzmy kompostowej. Pojemnik powinno się postawić na nieco spulchnionej ziemi, aby organizmy glebowe miały kontakt z kompostowaną masą. Luźne uwarstwienie i często powtarzające się zmiany warstw kompostowanego materiału (drobny i gruby) dobrze wpływają na przebieg rozkładu. Wilgotność i temperatura także w pojemniku muszą być kontrolowane, jeśli rozkład ma przebiegać w sposób optymalny. Chociaż wahania temperatury i wilgotności w pojemniku są mniejsze niż w pryzmie kompostowej, także tu potrzebne jest zwilżanie od czasu do czasu. Do tego celu najlepiej nadaje się ciecz wypływająca, którą łapie się do pojemnika podstawionego pod kompostem. Pojemnik ten musi być zawsze przykryty dla ochrony przed zanieczyszczeniem. Okres rozkładu zależy od użytego materiału, pogody, stosowanych dodatków i od środowiska. Przerabianie kompostu w pojemniku nie jest konieczne. Po 2 - 4 miesiącach składa się on z bardzo grubego świeżego kompostu, który nadaje się do ściółkowania, po 8 - 12 miesiącach powstaje kompost dojrzały, który może być płytko wprowadzony do gleby. Kompostowanie w pojemniku daje pewne korzyści. Przez układanie odpadków w pojemniku zaoszczędza się trochę miejsca a także kompost obudowany ścianami przedstawia widok bardziej uporządkowany. Rozkład przebiega prawie bez wydzielania zapachów. Nie dopuszcza się do bezpośredniego działania promieni słonecznych, dzięki czemu utrzymuje się w kompoście wilgotność, co sprzyja rozwojowi mikroorganizmów. Nie występują tu prawie żadne straty składników pokarmowych. Gotowy kompost może być pobierany od dołu, bez przerywania procesu rozkładu w górnych warstwach.
Termokompostownik
Kompostowanie można także prowadzić w pojemniku o zamkniętej formie. Termokompostowniki najczęściej wykonane są z tworzywa sztucznego, zapewniają optymalne warunki do rozkładu biomasy, dzięki czemu kompost można otrzymywać kilka razy do roku. Zamknięta konstrukcja utrzymuje wysoką temperaturę, dzięki czemu kompost w krótszym czasie przechodzi do fazy dojrzałości.
Do najważniejszych cech termokompostownika, zwiększających jego efektywność, zalicza się:
- stabilną wilgotność we wnętrzu dzięki zamkniętej formie,
- izolację termiczną kompostu uzyskaną poprzez grube ścianki, bądź dodatkową warstwę izolacji,
- dostęp powietrza do pryzmy poprzez system szczeliny lub otworów napowietrzających,
- osłonięcie kompostu przed deszczem i śniegiem.
Kompostowanie w termokompostowniku może przebiegać do 70% szybciej w stosunku do kompostowania na pryzmie.
Dziesięć reguł przygotowania kompostu
Dziękujemy wydawnictwu PWRiL za możliwość wykorzystania wiadomości zawartych w książkach: Biodynamiczna uprawa działki oraz Nawożenie w ogrodzie ekologicznym.
