Chów i hodowla pszczół

Chów i hodowla pszczół to nowoczesny podręcznik akademicki, którego Autorami są najwybitniejsi polscy specjaliści z zakresu pszczelnictwa. Przedstawiając najważniejsze zagadnienia związane z chowem i hodowlą pszczół, wykorzystali swoje wieloletnie doświadczenie, poparte najnowszymi doniesieniami z literatury fachowej.

Książka przeznaczona jest przede wszystkim dla studentów uczelni rolniczych, ale mogą z niej korzystać również wszyscy hodowcy pszczół, zarówno profesjonaliści, jak i amatorzy, którzy chcieliby zgłębić swoją pszczelarską wiedzę i lepiej zrozumieć pszczoły – owady niezwykłe, funkcjonujące w idealnie zorganizowanym społeczeństwie i nieustannie intrygujące człowieka swoimi zachowaniami.

Przedmowa

Pierwszy podręcznik akademicki pt. Hodowla pszczół (J. Curyło, A. Demianowicz, J. Guderska) ukazał się w 1957 roku. Ostatnie, szóste wydanie opublikowano w 1983 roku. Wspomniana publikacja prezentowała wysoki poziom merytoryczny i uwzględniała najnowsze zdobycze wiedzy pszczelarskiej. W latach 1957−1983 pojawiały się kolejne wydania Hodowli pszczół. Potem, w wyniku kryzysu w pszczelarstwie, a przede wszystkim na skutek polityczno-ekonomicznych przeobrażeń w kraju, nowe wydanie podręcznika Hodowla pszczół ukazało się w 2008 roku (praca zbiorowa pod redakcją J. Wilde i J. Prabuckiego). Cieszyło się ono dużym zainteresowaniem i dość szybko zostało wyczerpane – dlatego redakcja PWRiL postanowiła w 2021 roku dodrukować kilkaset egzemplarzy, mimo że powstał już pomysł napisania nowego podręcznika akademickiego z zakresu pszczelnictwa. Pomysł ten udało się zrealizować dopiero w 2024 roku, a Autorzy zgodnie postanowili, że należy nadać książce tytuł Chów i hodowla pszczół, gdyż jest on najbardziej adekwatny do zawartych w niej treści.

Polska, podobnie jak większość krajów Europy Zachodniej, jest krajem gęsto zaludnionym i stosunkowo silnie napszczelonym. Sprzyja to rozwojowi pszczelarstwa amatorskiego. Ten sposób użytkowania pszczół był, jest i będzie dominujący w Europie. Pszczelarstwo bowiem, poza możliwością uzyskiwania dodatkowego dochodu i zasilania budżetu rodzinnego, fascynuje wielu ludzi z powodu egzotyki samych pszczół. Interesująca biologia i zachowanie się pszczół żyjących w idealnym społeczeństwie, bogata historia pszczelarstwa i jego kulturotwórcze znaczenie, lokalizacja pasiek w terenach czystych przyrodniczo, w oddaleniu od rejonów silnie zurbanizowanych, zawsze będzie miało swoich miłośników. Obecnie coraz większego znaczenia nabiera także tzw. pszczelarstwo miejskie, czyli użytkowanie pszczół w miastach, z pasiekami nierzadko lokalizowanymi na dachach budynków. Dlatego też podręcznik Chów i hodowla pszczół dedykujemy tym wszystkim, którzy chcieliby gruntownie zapoznać się z najnowszą wiedzą pszczelarską, która jest niezbędna dla satysfakcjonującego pszczelarzy użytkowania pszczół, które dzisiaj nie są w stanie przeżyć bez pomocy człowieka.

Pszczelarze w Polsce od 2005 roku otrzymują wsparcie z budżetu środków europejskich i z budżetu państwa (po 50%) w ramach „Interwencje w sektorze pszczelarskim – inwestycje, wspieranie modernizacji gospodarstw pasiecznych”. Poprzez organizacje pszczelarskie, a obecnie po części także na indywidualne wnioski pszczelarzy, znaczne kwoty (rocznie ponad 40 mln zł) kierowane są do wszystkich zainteresowanych. W odróżnieniu od innych strukturalnych funduszy unijnych z pomocy tej mogą skorzystać zarówno pszczelarze posiadający zaledwie kilka rodzin pszczelich, jak i osoby dopiero zamierzające zostać pszczelarzami (np. w zakresie szkoleń). Od trzech lat istnieje także dofinansowanie do każdej przezimowanej rodziny pszczelej – otrzymuje je pszczelarz, który jest wpisany do ewidencji producentów w Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a jego pasieka znajduje się pod nadzorem powiatowego lekarza weterynarii (aktualna stawka wsparcia to 50 zł do każdej rodziny pszczelej, której udało się przetrwać zimę). Pomoc ta spowodowała znaczne ożywienie wśród pszczelarzy, a tym samym zapotrzebowanie na nowoczesną literaturę pszczelarską. Wydaje się to tym bardziej konieczne, że w dobie wszechwiedzącego Internetu i mnogości filmików o pszczelarstwie, zainteresowani zdobywaniem rzetelnej wiedzy mogą być zdezorientowani. Często także są wprowadzani w błąd sugestiami, poglądami czy zaleceniami  domorosłych pszczelarzy, których wiedza niewiele ma wspólnego z nauką. Dlatego potrzebny jest nowoczesny podręcznik akademicki, uwzględniający najnowsze osiągnięcia nauki.

W związku z obecnością Polski w Unii Europejskiej, sytuacja pszczelarstwa w naszym kraju uległa dość istotnym zmianom. Obserwuje się coraz większe zainteresowanie użytkowaniem pszczół. Objawia się to wzrostem liczby pasiek obejmujących ponad 100 rodzin pszczelich. Sytuacji tej sprzyjają wymienione programy pomocowe, dzięki którym znaczne środki inwestowane są w gospodarstwa pasieczne. Powstaje wiele pasiek z nowocześnie wyposażonym zapleczem, dostosowanym do najnowszych wymogów w zakresie higieny produktów pszczelich. Są one wysoko wyspecjalizowane i ukierunkowane najczęściej na wąski zakres produkcji pasiecznej. Dlatego też opracowanie Chów i hodowla pszczół, będące przede wszystkim nowoczesnym podręcznikiem akademickim, dedykujemy także tym wszystkim, którzy chcieliby gruntownie zapoznać się z najnowszą wiedzą pszczelarską.

Do napisania tej książki zaprosiliśmy najwybitniejszych polskich specjalistów z zakresu pszczelnictwa. Wśród 14 autorów obecnego wydania Chowu i hodowli pszczół jest 11 samodzielnych pracowników naukowych, w tym 8 profesorów tytularnych. Autorzy wywodzą się z pięciu ośrodków akademickich oraz z Zakładu Pszczelnictwa IO w Puławach. I choć nie zawsze posiadanie tytułu profesorskiego gwarantuje sukces wydawniczy, to wyrażamy szczere przekonanie, że podręcznik ten zainteresuje czytelnika. Autorzy włożyli bowiem wiele wysiłku, aby w poszczególnych rozdziałach zawrzeć swoje wieloletnie doświadczenie, poparte najnowszymi osiągnięciami literatury fachowej. Jej cytowanie w tekście oraz spis piśmiennictwa, będący uzupełnieniem każdego rozdziału, odsyła szczególnie wnikliwego czytelnika do źródeł – najczęściej najnowszych i oryginalnych prac badawczych. Uważamy to za wielki atut podręcznika.

Będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi i sugestie czytelników, które w przyszłości umożliwią wprowadzenie zmian w kolejnych wydaniach.

Jerzy Wilde

Olsztyn, styczeń 2024 r.

Spis treści

Przedmowa

Rozdział 1

Systematyka pszczół i charakterystyka rodzaju Apis

(prof. dr hab. Jerzy Wilde)

1.1. Pszczoła i jej pochodzenie

1.2. Udomowienie pszczół

1.3. Stanowisko systematyczne rodzaju Apis

1.4. Trzmiele

1.5. Pszczoły bezżądłe

1.6. Zróżnicowanie Apis mellifera

1.7. Charakterystyka pszczół hodowanych w Polsce

1.7.1. Pszczoła kraińska (Apis mellifera carnica Pollmann)

1.7.2. Pszczoła środkowoeuropejska (Apis mellifera mellifera L.)

1.7.3. Pszczoła kaukaska (Apis mellifera caucasica L.)

1.7.4. Pszczoła włoska (Apis mellifera ligustica Spinola)

1.8. Gatunki rodzaju Apis

1.8.1. Pszczoła skalna (Apis laboriosa Smith, 1871) 

1.8.2. Pszczoła olbrzymia (Apis dorsata Fabricius, 1798)

1.8.3. Pszczoła czerwona (Apis koschevnikovi v. Buttel-Reepen, 1906)

1.8.4. Pszczoła wschodnia (Apis cerana Fabricius, 1793)

1.8.5. Pszczoła karłowata  (Apis florea Fabricius, 1787)

1.8.6. Pszczoła buszu (Apis andreniformis Smith, 1858) 

Piśmiennictwo

ROZDZIAŁ 2

Morfologia i anatomia pszczoły miodnej

(prof. dr hab. Adam Tofilski)

2.1. Morfologia

2.1.1. Okrywa ciała

2.1.2. Segmentacja

2.1.3. Głowa

2.1.3.1.Oczy złożone

2.1.3.2. Przyoczka

2.1.3.3. Czułki

2.1.3.4. Narządy gębowe

2.1.4. Tułów

2.1.5. Nogi

2.1.6. Skrzydła

2.1.7. Odwłok

2.1.7.1. Aparat żądłowy

2.2. Anatomia 

2.2.1. Układ nerwowy

2.2.1.1. Narządy zmysłów

2.2.2. Gruczoły

2.2.2.1. Gruczoły wydzielania zewnętrznego

2.2.2.2. Gruczoły wydzielania wewnętrznego

2.2.3. Układ krążenia

2.2.4. Układ oddechowy

2.2.5. Układ pokarmowy i wydalniczy

2.2.6. Układ rozrodczy

2.2.6.1. Matka pszczela

2.2.6.2. Robotnica

2.2.6.3. Truteń

Piśmiennictwo

Rozdział 3

Biologia pszczół

(prof. dr hab. Jerzy Woyke, dr Jakub Gąbka)

3.1. Rodzina pszczela i jej gniazdo

3.2. Rozwój pszczół

3.2.1. Jajo

3.2.2. Larwa i poczwarka

3.3. Matka pszczela

3.3.1. Biologia unasieniania

3.3.2. Składanie jaj

3.3.3. Substancja mateczna

3.3.4. Śpiączka matek

3.4. Trutnie

3.4.1. Pora pojawiania się trutni

3.4.2. Dojrzewanie płciowe trutni

3.4.3. Loty trutni i unasienianie

3.4.4. Trutnie w gnieździe

3.5. Pszczoły robotnice

3.5.1. Prace robotnic w gnieździe

3.5.1.1. Czyszczenie komórek

3.5.1.2. Karmienie larw

3.5.1.3. Ogrzewanie i chłodzenie gniazd

3.5.1.4. Wyloty młodych pszczół

3.5.1.5. Przerabianie pokarmu

3.5.1.6. Budowa plastrów

3.5.1.7. Obrona gniazda

3.5.2. Praca zbieraczek poza ulem

3.5.2.1. Orientacja w przestrzeni

3.5.2.2. Barwa i zapach jako czynniki orientacji

3.5.2.3. Porozumiewanie się pszczół

3.5.3. Odpoczynek i sen

3.5.4. Rebeliantki i trutówki

3.6. Biologia rodziny pszczelej w ciągu roku

3.6.1. Przedwiośnie i wiosna

3.6.2. Powstawanie nastroju rojowego

3.6.3. Rójka

3.6.4. Główny pożytek

3.6.5. Jesień

3.6.6. Zima

Piśmiennictwo

Rozdział 4

Fizjologia i biochemia pszczół

(prof. dr hab. Aneta Strachecka)

4.1. Pokrycie ciała i jego funkcje

4.1.1. Budowa kutikuli

4.1.2. Biochemiczne mechanizmy z udziałem kutikuli 

4.2. Wymiana gazowa – fizjologia oddychania

4.3. Układ pokarmowy

4.3.1. Podstawowe składniki diety

4.3.2. Obróbka, trawienie i wchłanianie pokarmu

4.3.3. Mikrobiom jelitowy

4.4. Wydalanie

4.4.1. Funkcje układu wydalniczego

4.4.2. Usuwanie metabolitów i regulacja procesu wydalania

4.5. Hemolimfa

4.5.1. Odporność komórkowa

4.5.1.1. Fagocytoza

4.5.1.2. Nodulacja

4.5.1.3. Inkapsulacja

4.5.1.4. Koagulacja hemolimfy 

4.5.2. Odporność humoralna

4.5.2.1. Odporność humoralna wrodzona

4.5.2.2. Odporność indukowana (nabyta)

4.6. Ciało tłuszczowe

4.6.1. Metabolizm tłuszczów

4.6.1.1. Lipoliza

4.6.1.2. Lipogeneza

4.6.1.3. Regulacja hormonalna przemian lipidów

4.6.2. Metabolizm węglowodanów 

4.6.3. Metabolizm białek

4.7. Hormonalne współzależności między tkankami pszczół

4.8. Układ nerwowy

4.8.1. Właściwości biochemiczne mózgu pszczoły

4.8.2. Przewodzenie impulsów w neuronach

4.8.3. Uczenie się – na przykładzie węchu

4.9. Fizjologia ruchu

4.9.1. Mechanika i fizjologia mięśni odpowiedzialnych za lot

4.9.2. Hormonalna regulacja zdolności lotu

4.10. Fizjologia gruczołów

4.10.1. Gruczoł Nasonowa

4.10.2. Gruczoły tergitowe (gruczoły kieszonkowe)

4.10.3. Gruczoły żuwaczkowe

4.10.4. Gruczoły gardzielowe

4.10.5. Gruczoły Dufoura

Piśmiennictwo

ROZDZIAŁ 5

Wybrane zagadnienia z genetyki pszczół Apis mellifera
(prof. dr hab. Jerzy Woyke, prof. dr hab. Jerzy Demetraki-Paleolog)

5.1. Pszczoły – gatunek haplodiploidalny

5.2. Różnicowanie się płci u pszczół

5.2.1. Historia diploidalnych trutni

5.3. Różne sposoby powstawania pszczół

5.4. Mutacje

5.5. Inne geny

5.6. Dziedziczenie ubarwienia

5.7. Dziedziczenie cech ilościowych uwarunkowanych poligenicznie

5.7.1. Produkcja miodu – uproszczony model teoretyczny

5.8. Dziedziczenie odporności na choroby i zachowania higienicznego  pszczół Piśmiennictwo

Rozdział 6

Genetyka molekularna
(prof. dr hab. Jerzy Demetraki-Paleolog, prof. dr hab. Aneta Strachecka)

6.1. Biochemiczny zapis informacji w żywych organizmach

6.2. Drogi przekazywania informacji genetycznej

6.3. Genomika Apis mellifera

6.3.1. Genom Apis mellifera

6.3.2. Identyfikacja genomu jądrowego (genotypowanie) Apis mellifera

6.3.2.1. Polimorfizm pojedynczego nukleotydu

6.3.2.2. Polimorfizm sekwencji mikrosatelitarnych

6.3.2.3. Genotypowanie a cechy ilościowe

6.3.2.4. Transkryptomika Apis mellifera              

6.3.3. Identyfikacja genomu mitochondrialnego  Apis mellifera

6.4. Geny a układ nerwowy, dobowy rytm życia i telomery

6.5. Regulacja ekspresji genów i epigenetyka 

6.5.1. Globalna metylacja DNA

6.5.2. Metylacja promotorów genów

6.5.3. Metylacja elementów kodujących wewnątrz genu

6.5.4. Modyfikacje białek chromatyny

6.6. Rośliny genetycznie modyfikowane

Piśmiennictwo

Rozdział 7

Podstawy i zasady pracy hodowlanej

(prof. dr hab. Jerzy Demetraki-Paleolog)

7.1. Hodowla i chów

7.2. Genetyczne podstawy hodowli

7.2.1. Przepływ genów

7.2.2. Pokrewieństwo

7.2.3. Inbred

7.2.4. Zmienność

7.2.5. Cechy jakościowe i ilościowe

7.2.6. Procesy dziedziczenia a środowisko

7.2.7. Korelacje

7.3. Podstawy pracy hodowlanej

7.3.1. Ocena wartości użytkowej i hodowlanej

7.3.1.1. Kontrola użytkowości – cechy ekonomiczne

7.3.1.2. Kontrola użytkowości – siła rodziny

7.3.1.3. Kontrola użytkowości – cechy funkcjonalne 

7.3.1.4. Wybrane cechy dodatkowe 

7.3.1.5. Kontrola użytkowości – uwagi dodatkowe

7.3.1.6. Szacowanie wartości genetycznej  i hodowlanej

7.3.2. Selekcja

7.3.2.1. Selekcja polegająca na akumulacji korzystnych genów

7.3.2.2. Selekcja na zdolność kombinacyjną

7.3.2.3. Kryteria selekcji

7.3.2.4. Metody selekcji

7.3.2.5. Interakcje genetyczno-środowiskowe

7.3.2.6. Kierunki i metody selekcji niestosowane powszechnie

7.3.3. Dobór do kojarzeń

7.3.3.1. Kojarzenia krewniacze

7.3.3.2. Hodowla w małych zamkniętych populacjach

7.3.3.3. Krzyżowanie kompensacyjne

7.3.3.4. Krzyżowanie na efekt heterozji – hybrydyzacja

Piśmiennictwo

ROZDZIAŁ 8

Historia pszczelarstwa i pszczelnictwa

(prof. dr hab. Adam Roman)

8.1. Prehistoria i ślady kopalne

8.2. Pszczelarstwo starożytne na przykładzie Egiptu, Grecji, Rzymu i Półwyspu Arabskiego

8.3. Pszczelarstwo nowożytne

8.4. Organizacja hodowli pszczół w Polsce

8.5. Organizacje pszczelarskie w Polsce

8.6.  Pszczelarstwo i pszczelnictwo w szkolnictwie polskim

8.7. Zarys historii chowu trzmieli i pszczół samotnych

Piśmiennictwo

Rozdział 9

Gospodarka pasieczna

(prof. dr hab. Krzysztof Olszewski, prof. dr hab. Jerzy Wilde)

9.1. Współczesne uwarunkowania gospodarki pasiecznej

9.2. Współczesny ul w kontekście warunków środowiskowych

9.3. Pasieczysko i pasieka

9.3.1. Lokalizacja

9.3.2. Otoczenie

9.3.3. Rozmieszczenie pasiek w najbliższej okolicy

9.3.4. Możliwość dojazdu

9.3.5. Mikroklimat

9.3.6. Rozmieszczenie uli

9.3.7. Malowanie uli

9.3.8. Przepisy prawne

9.3.9. Wyposażenie pasieczyska

9.4. Typy pasiek

9.5. Zakładanie pasieki

9.5.1. Ogólne przepisy dotyczące pasiek

9.5.2. Zasady zakładania pasieki

9.5.3. Kupno rodzin pszczelich

9.6. Zachowanie się w pasiece i bezpieczeństwo pracy

9.7. Jak obchodzić się z pszczołami?

9.8. Technika wykonywania przeglądu gniazd

9.9. Prace pasieczne w sezonie

9.9.1. Początek sezonu

9.9.2. Ocena siły rodziny

9.9.3. Dostosowanie wielkości gniazda do siły rodziny i przygotowanie rodzin do karmienia

9.9.4. Próba na obecność matki

9.9.5. Karmienie i przygotowanie rodzin do zimowli

9.9.5.1. Przydatność różnych syropów w żywieniu pszczół

9.9.6. Przerwanie wychowu czerwiu jesienią

9.9.7. Zimowanie rodzin

9.9.8. Podkarmianie pszczół przed oblotem

9.9.9. Wiosenny oblot oczyszczający

9.9.10. Pierwszy przegląd wiosenny

9.9.11. Główny przegląd wiosenny

9.9.12. Kierowanie rozwojem wiosennym rodzin i wykorzystanie pożytków wczesnowiosennych

9.9.12.1. Przyspieszanie rozwoju wiosennego rodzin

9.9.12.2. Poszerzanie gniazd

9.9.13. Miodobranie

9.9.14. Zapobieganie rabunkom i ich zwalczanie

9.9.15. Ratowanie pni z trutówkami

9.9.16. Łączenie i przesiedlanie rodzin

9.9.16.1. Zasilanie rodzin pszczołami

9.10. Gospodarka pasieczna z wykorzystaniem różnych pożytków

9.10.1. Przygotowanie właściwej struktury rodziny pszczelej według zasady Taranowa

9.10.2. Przykłady wykorzystania określonych typów pożytków

9.10.2.1. Wykorzystanie pożytku z rzepaku ozimego

9.10.2.2. Gospodarka dostosowana do pożytków późnych

9.10.3. Rotacyjna gospodarka pasieczna

9.11. Sterowanie wychowem czerwiu

9.11.1. Zastosowanie kraty odgrodowej

9.11.2. Wymiana matek i ograniczenie czerwienia

9.11.2.1. Zamykanie matek w izolatorach     

9.12. Rozmnażanie rodzin pszczelich

9.12.1. Wpływ rójki na produkcję rodzin

9.12.1.1. Przyczyny powstawania nastroju rojowego

9.12.1.2. Zapobieganie i zwalczanie nastroju rojowego

9.12.2. Sposoby racjonalnego rozmnażania rodzin

9.12.2.1. Odkłady zbiorcze – technika tworzenia i zalety

9.13. Gospodarka w ulach leżakach i kombinowanych

9.13.1. Gospodarka w ulach leżakach

9.13.2. Gospodarka w ulach kombinowanych

9.14. Intensyfikacja produkcji pasiecznej

9.14.1. Miody odmianowe, sekcyjne i plastrowe

9.14.2. Pozyskiwanie obnóży pyłkowych

9.14.3. Pozyskiwanie pierzgi

9.14.4. Pozyskiwanie wosku

9.14.5. Pozyskiwanie kitu pszczelego

9.14.6. Mleczko pszczele

9.14.7. Jad pszczeli

9.15. Sprzęt pszczelarski

9.15.1. Ule

9.15.1.1. Typy uli

9.15.1.2. Stałe wymiary w ulu

9.15.1.3. Elementy uli i ich wyposażenie

9.15.1.4. Cechy dobrego ula

9.15.1.5. Tendencje w budowie uli

9.15.2. Sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich

9.15.3. Odsklepiacze plastrów

9.15.4. Miodarki

9.15.5. Pozostały niezbędny sprzęt w pasiece

Piśmiennictwo

Rozdział 10

Wychów matek i trutni

(prof. dr hab. Jerzy Wilde)

10.1. Organizacja hodowli pszczół w Polsce

10.2. Wychów matek pszczelich

10.2.1. Krótka historia wychowu matek

10.2.2. Podstawowe zasady wychowu matek

10.2.3. Sprzęt i akcesoria do wychowu matek

10.2.3.1. Miseczki matecznikowe, beleczki i ramki hodowlane

10.2.3.2. Narzędzia do przekładania larw

10.2.3.3. Gotowe zestawy do wychowu matek bez przekładania larw

10.2.3.4. Osłonki mateczników

10.2.4. Wybór i przygotowanie rodzin wychowujących oraz metody hodowli matek

10.2.4.1. Rodziny wychowujące

10.2.4.2. Wychów w rodzinie bez matki

10.2.4.3. Startery

10.2.4.4. Wychów w obecności matki

10.2.5. Pozyskiwanie larw do przekładania

10.2.6. Przekładanie larw

10.2.7. Akceptacja larw

10.2.8. Postępowanie z matecznikami i matkami

10.2.8.1. Brakowanie mateczników

10.2.8.2. Brakowanie matek

10.2.8.3. Kontrola jakości matek nieunasienionych

10.2.8.4. Znakowanie matek

10.2.8.5. Wysyłka matek

10.2.8.6. Przechowywanie matek

10.2.8.7. Przetrzymywanie matek przed sztucznym unasienieniem i po jego wykonaniu

10.2.8.8. Przygotowanie ulików weselnych

10.2.9. Wymiana matek

10.2.9.1. Czynniki warunkujące przyjęcie matek

10.2.9.2. Osierocenie rodziny

10.2.9.3. Metody poddawania matek

10.2.10. Kalendarz wychowu matek

10.3. Wychów trutni

10.3.1. Czynniki wpływające na wartość rozrodczą trutni

10.3.2. Wybór i przygotowanie rodzin ojcowskich

10.3.3. Pielęgnacja rodzin ojcowskich

10.3.4. Rodziny wychowujące czerw trutowy i pielęgnujące trutnie

10.3.5. Kalendarz wychowu trutni

Piśmiennictwo

Rozdział 11

Naturalny i kontrolowany dobór pszczół
(dr hab. Małgorzata Bieńkowska, prof. IO)

11.1. Biologia unasieniania

11.1.1. Loty godowe matek pszczelich

11.1.2. Loty godowe trutni i miejsca ich gromadzenia się

11.1.3. Trutowiska i ich organizacja

11.1.4. Wielokrotne kojarzenie

11.2. Sztuczne unasienianie matek pszczelich

11.2.1. Sprzęt do unasieniania

11.2.2. Technika sztucznego unasieniania

11.2.2.1. Przygotowanie trutni do pobrania nasienia

11.2.2.2. Pobieranie nasienia

11.2.2.3. Sztuczne unasienienie matki

11.2.3. Czynniki wpływające na skuteczność (jakość) sztucznego unasieniania

11.2.3.1. Wiek matek i trutni

11.2.3.2. Warunki przetrzymywania matek i trutni przed sztucznym unasienieniem

11.2.3.3. Dawka nasienia

11.2.3.4. Warunki przetrzymywania matek po sztucznym unasienieniu

11.2.3.5. Dwutlenek węgla

11.2.3.6. Przechowywanie nasienia

Piśmiennictwo

ROZDZIAŁ 12

Produkty pszczele

(dr hab. Teresa Szczęsna, prof. IO)

12.1. Miód

12.1.1. Klasyfikacja miodu

12.1.2. Skład chemiczny miodu

12.1.2.1. Woda

12.1.2.2. Cukry

12.1.2.3. Związki azotowe

12.1.2.4. Kwasy organiczne

12.1.2.5. Składniki mineralne

12.1.2.6. Związki fenolowe

12.1.2.7. Pozostałe składniki

12.1.3. Właściwości fizyczne miodu

12.1.4. Właściwości odżywcze i funkcjonalne miodu

12.1.4.1.  Właściwości odżywcze

12.1.4.2. Właściwości antyoksydacyjne

12.1.4.3. Właściwości antybakteryjne

12.1.4.4.  Właściwości obniżające ciśnienie krwi, przeciwzapalne, probiotyczne i prebiotyczne

12.1.5. Miód jako bioindykator środowiska naturalnego

12.1.6. Pozyskiwanie, przechowywanie, standaryzacja miodu

12.1.7. Wymagania jakościowe i metody badań miodu

12.1.7.1. Wymagania jakościowe dla miodu według aktualnie obowiązującego ustawodawstwa

12.1.8. Zafałszowania miodu i metody ich wykrywania

12.2. Wosk pszczeli

12.2.1. Właściwości fizyczne i skład chemiczny

12.2.2. Pozyskiwanie i przechowywanie

12.2.3. Zastosowanie

12.2.4. Wymagania jakościowe

12.2.5. Zafałszowania wosku i metody badań

12.3. Pyłek kwiatowy – obnóża pyłkowe i pierzga

12.3.1. Właściwości fizyczne i skład chemiczny

12.3.2. Pozyskiwanie, utrwalanie, przechowywanie

12.3.3. Właściwości odżywcze i lecznicze, zastosowanie

12.3.4. Wymagania jakościowe

12.4. Propolis

12.4.1. Właściwości fizyczne

12.4.2. Skład chemiczny

12.4.3. Aktywność biologiczna, zastosowanie

12.4.4. Pozyskiwanie i przechowywanie

12.4.5. Wymagania jakościowe i metody badań

12.5. Mleczko pszczele

12.5.1. Właściwości fizyczne i skład chemiczny

12.5.2. Właściwości odżywcze i funkcjonalne, zastosowanie

12.5.3. Pozyskiwanie, utrwalanie, przechowywanie

12.5.4. Wymagania jakościowe

12.6. Jad pszczeli

12.6.1. Właściwości fizyczne i skład chemiczny

12.6.2. Właściwości biologiczne, zastosowanie

12.6.3. Pozyskiwanie, utrwalanie, przechowywanie

Piśmiennictwo

ROZDZIAŁ 13

Ekonomika pszczelarstwa

(dr Janusz Cichoń)

13.1. Wprowadzenie

13.2. Koszty i zyski

13.2.1. Koszt alternatywny

13.2.2. Koszty ewidentne i koszty umowne

13.2.3. Koszty stałe i zmienne

13.2.4. Koszty średnie i koszt marginalny

13.2.5. Zysk normatywny i zysk czysty

13.3. Rynek

13.3.1. Produkcja miodu na świecie

13.3.2. Produkcja miodu w Unii Europejskiej

13.3.3. Produkcja pszczelarska w Polsce

13.3.4. Gospodarstwa pasieczne (pszczelarze)

13.3.5. Rynek w ujęciu teoretycznym

13.3.6. Popyt i podaż

13.3.7. Równowaga rynkowa

13.3.8. Ceny w warunkach konkurencji rynkowej

13.4. Marketing

13.4.1. Marketing produktów pszczelich

Piśmiennictwo

ROZDZIAŁ 14

Choroby, szkodniki i inne zagrożenia zdrowotne pszczół

(prof. dr hab. Paweł Chorbiński, dr Anna Gajda)

14.1. Choroby niezakaźne czerwiu i pszczół

14.1.1. Zaziębienie czerwiu (refrigeratio larvae) 

14.1.2. Przegrzanie czerwiu (combustio larvae)

14.1.3. Biegunka niezakaźna (profluvium apium)

14.1.4. Głód

14.1.5. Zatrucia alimentarne

14.1.5.1. Zatrucie nektarem (intoxicatio pernectarem)

14.1.5.2. Zatrucie spadzią

14.1.5.3. Zatrucie pyłkiem (pollentoxicosis)

14.1.5.4. Inne zatrucia alimentarne

14.1.6. Zatrucia środkami ochrony roślin

14.2. Choroby zakaźne

14.2.1. Choroby bakteryjne pszczół

14.2.1.1. Zgnilec amerykański (z. złośliwy) (histolysis infectiosa  perniciosa larvae)

14.2.1.2. Zgnilec europejski (kiślica) (putrificatio polibacterica larvae)

14.2.1.3. Inne zagrożenia zdrowotne powodowane przez bakterie

14.2.2. Choroby grzybicze pszczół

14.2.2.1. Nosemoza pszczół (choroba sporowcowa, ch. zarodnikowcowa) (nosemosis apium) 

14.2.2.2. Grzybica otorbielakowa (g. wapienna, askosferioza) (ascosphaeriosis)

14.2.2.3. Grzybica kropidlakowa (g. kamienna, aspergiloza) (aspergillosis) 14.2.2.4. Inne zagrożenia grzybicze pszczół

14.2.3. Choroby i zakażenia wirusowe pszczół

14.2.3.1. Choroby wirusowe powiązane z warrozą

14.2.3.1.1. Zakażenie wirusem zdeformowanych skrzydeł (ang. Deformed wing virus  infection)

14.2.3.1.2. Ostry paraliż pszczół (ang. Acute bee paralysis)

14.2.3.1.3. Inne wirusy pszczół powiązane z warrozą

14.2.3.2. Choroby wirusowe powiązane z nosemozą

14.2.3.2.1. Choroba czarnych mateczników (ang. Black queen cell disease)

14.2.3.2.2. Zakażenie wirusem pszczół Y (ang. Bee virus Y infection) 14.2.3.2.3. Zakażenie wirusem włókien-kowym pszczoły miodnej (ang. Apis mellifera filamentous virus infection)

14.2.3.3. Choroby wirusowe niezwiązane z chorobami pasożytniczymi, tzw. „środowiskowe”

14.2.3.3.1. Choroba woreczkowa(ang. Sacbrood disease)

14.2.3.3.2. Chroniczny paraliż pszczół (ang. Chronic bee paralysis)

14.2.3.4. Inne zakażenia wirusowe pszczół

14.2.3.5. Rozpoznawanie chorób wirusowych

14.2.3.6. Zapobieganie i zwalczanie chorób i zakażeń wirusowych w rodzinach pszczelich

14.2.4. Choroby wywołane przez pierwotniaki

14.2.4.1. Choroba pełzakowa (ameboza pszczół) (amoebosis apium)

14.3. Choroby lub zagrożenia wywoływane przez roztocze

14.3.1. Choroba roztoczowa (akarapidoza, akarioza) (acarapidosis apium

14.3.2. Warroza (varroosis)

14.3.3. Inwazja roztoczy Tropilaelaps sp. (Tropilaelaps infestation)

14.3.4. Inne roztocze atakujące pszczoły

14.3.5. Rozkruszki – roztocze w zapasach pokarmu i produktach pszczelich              413

Potencjalnie pożyteczne roztocze w rodzinie pszczelej

14.4. Inwazje owadów

14.4.1. Inwazja małego chrząszcza ulowego (Aethina tumida infestation)

14.4.2. Inwazja larw oleic (meleoza) (meleosis)

14.4.3. Inwazje muchówek (brauloza, senoteniaza fizocefaloza)

14.4.3.1. Inwazja wszolinki pszczelej (brauloza) (braulosis)

14.4.3.2. Senoteniaza

14.4.3.3. Fizocefaloza

14.4.4. Inwazja barciaka większego (galeriaza) (galleriasis)

14.4.5. Inwazja barciaka mniejszego

14.4.6. Inwazja osowatych (osy społeczne, o. grzebiące)

14.4.7. Taszczyn pszczeli (Philanthus triangulum)

14.4.8. Inne zagrożenia wywołane przez owady (mrówki, skorki, skórniki, trojszyki)            

14.5. Inne szkodniki i wrogowie pszczół

14.5.1. Ptaki (Aves)

14.5.2. Ssaki (myszy, ryjówki, niedźwiedzie) (Mammalian)

Piśmiennictwo

Rozdział 15

Botanika pszczelarska

(dr hab. Zbigniew Kołtowski, prof. IO)

15.1. Podstawowe wiadomości o budowie kwiatów

15.2. Wybrane wiadomości o powstawaniu owoców i nasion

15.3. Ogólne warunki zapylania roślin

15.3.1. Znaczenie zapylania krzyżowego dla roślin

15.3.2. Sposoby obrony roślin przed samozapyleniem i samozapłodnieniem            

15.4.  Sposoby przenoszenia pyłku

15.4.1. Samoczynne samozapylanie

15.4.2. Przenoszenie pyłku przez czynniki abiotyczne (wodę i wiatr)

15.4.3. Przenoszenie pyłku przez zwierzęta

15.5. Przystosowanie roślin do zapylania przez owady

15.5.1. Barwa i zapach kwiatów

15.5.2. Cechy pyłku roślin owadopylnych

15.5.3. Nektarniki

15.5.3.1. Budowa i funkcjonowanie nektarni-               ków             442

15.5.3.2. Lokalizacja nektarników w kwiatach

15.6. Znaczenie owadów pszczołowatych jako zapylaczy roślin uprawnych

15.6.1. Wymogi zapylania entomofilnych roślin uprawnych

15.6.2. Wykorzystywanie pszczół do zapylania upraw entomofilnych

15.7. Surowce zbierane przez pszczoły

15.7.1. Pyłek kwiatowy

15.7.1.1. Wiadomości ogólne o pyłku i pyleniukwiatów

15.7.1.2. Wydajność pyłkowa roślin

15.7.2. Nektar i inne soki roślinne zbierane przez pszczoły

15.7.2.1. Wiadomości ogólne o nektarze

15.7.2.2. Nektarowanie kwiatów

15.7.2.3. Czynniki wpływające na obfitość nektarowania kwiatów

15.7.2.4. Wydajność miodowa roślin

15.7.3. Spadź i jej wytwórcy

15.7.3.1.  Powstawanie i właściwości fizykochemiczne spadzi

15.7.3.2. Wytwórcy spadzi i ich rośliny żywicielskie

15.7.3.3. Specyfika pożytków spadziowych

15.7.4. Propolis

15.8. Pożytki pszczele

15.8.1. Rodzaje pożytków

15.8.2. Ogólna charakterystyka źródeł pożytku

15.8.3. Przebieg pożytków w okresie sezonu wegetacyjnego

15.8.4. Pastwiska pszczele i racjonalne ich wykorzystanie

15.8.5. Zasobność bazy pożytkowej pszczół w Polsce

15.8.6.   Możliwości poprawy pożytków pszczelich

15.9.  Podstawy palinologii

Piśmiennictwo

Skorowidz

Fotografie