Psychofarmakologia zwierząt towarzyszących

Monografia Psychofarmakologia zwierząt towarzyszących jest wynikiem prac prowadzo­nych przez wiele dziesięcioleci nad problemami bólu, stresu, lęku, strachu u zwierząt udomowionych i dzikich. Przeznaczona jest dla studentów i absolwentów wydziałów weterynarii, hodowli i biologii zwierząt. Omówiono w niej zagadnienia dotyczące rodzajów i mecha­nizmów występowania bólu, lęku, strachu i stresu, ale też typowe przypadłości kliniczne, takie jak otyłość, ciąża urojona, agresje, fobie czy zachowania stereotypowe. Po kolejnych rozdziałach zamieszczono piśmiennictwo źródłowe dla omawianych zagadnień. Monografię zamyka słowniczek terminów specjalistycznych i skorowidz.

Powszechnie wiadomo, że zwierzę towarzyszące nie tylko rozpoznaje właściciela wśród innych osób, ale też potrafi cieszyć się na jego widok. Może to oznaczać, że umie zachować się inteligentnie, co jest odbiciem jego stanu psychicznego. Na temat istnienia psychiki u zwierząt zdania są mocno podzielone. Brak bezpośrednich dowodów na jej istnienie nie oznacza, że zwierzęta są pozbawione psychiki [Empel 2004]. Ujawnianie radości wynika z emocji, jakich zwierzęciu towarzyszącemu dostarcza sam widok właściciela. Według Zielińskiego [2000], emocje to kompleksowa reakcja przygotowująca organizm do podjęcia aktywnego działania albo psychologiczny odpowiednik napędu. Ten ostatni z kolei to ośrodkowy proces nerwowy wywołany przez określoną potrzebę organizmu, zawiadujący jego reakcjami zmierzającymi do zaspokojenia tej potrzeby. Tak więc zwierzę, nie tylko wyżej zorganizowane, kieruje się nie tylko popędem, ale i emocjami. Dość przypomnieć, że czasami zdesperowany pies lub kot nie zjada smakowitej karmy w czasie nieobecności właściciela.

Reakcji zwierząt składających się na ich zachowanie, czyli zespół aktywnych czynności organizmu jako przejaw jego interakcji ze środowiskiem, nie sposób sklasyfikować na podstawie ewolucyjnej teorii odruchów [Sadowski 2016]. Mimo to nawet współcześnie niektórzy głoszą pogląd, że zwierzętami kierują jedynie odruchy i że są one pozbawione emocji oraz psychiki [Blood i in. 1994]. Szczęśliwie są to poglądy odosobnione. Bo jak w takim razie interpretować niszczenie przez psa wyposażenia mieszkania pod nieobecność właściciela? Czy można mówić o istnieniu u niego jedynie inteligencji adaptacyjnej [Fiszdon 2004, Kaleta 2007]? Należy chyba uznać, że zwierzę może cierpieć nawet wówczas, gdy nie objawia tego skomleniem czy szczekaniem. Kierują nim emocje, czyli procesy nerwowe towarzyszące odejściu od stanu fizjologicznej homeostazy oraz określające, jakiego rodzaju bodźce (pochodzenia zewnętrznego, ale i wewnętrznego) są pożądane, a jakie nimi nie są. Istnieje wiele zachowań zwierząt towarzyszących, które utrudniają utrzymanie kontaktu oraz komunikowanie się z opiekunem. Takie odbiegające od normalnych - zazwyczaj spotykanych u danego gatunku - zachowania zwierząt wymagają należytego postępowania modyfikującego ze strony samego właściciela, często interwencji lekarza, a najczęściej współpracy lekarza i właściciela. Zaburzenia zachowań normalnych oraz spodziewanych zaliczane są do patologicznych zaburzeń behawioralnych. Może to być nadmierna agresywność, zachowania stereotypowe czy destrukcyjne, które nie są akceptowane przez człowieka. Dochodzi do zaburzeń dobrostanu zwierzęcia, tj. stanu zdrowia fizycznego i psychicznego osiąganego w równowadze ze środowiskiem. Metody i sposoby modyfikacji lub eliminacji zaburzeń w zachowaniu mogą być bardzo różne. Czasami można przeprowadzić zabieg chirurgiczny, na przykład kastrację, zastosować leki bądź substancje lekopodobne, odpowiednie dla neurobiologicznych mechanizmów zaburzeń. Dyscypliną, która zajmuje się terapeutycznym modyfikowaniem lub leczeniem zaburzeń behawioralnych, zarówno u ludzi, jak i u zwierząt, jest psychofarmakoterapia, zwana też psychofarmakologią (gr. psyche 'dusza', pharmakon 'lek: logos 'nauka').

Jak widać, do lecznictwa zwierząt można wprowadzić termin wskazujący na leczenie psychiki, co by oznaczało zarazem, że zwierzęta towarzyszące są nią obdarzone przez naturę. Dowodem empirycznym na to jest skuteczność leków psychotropowych, a więc zmieniających stany psychiczne u leczonych nimi zwierzęcych pacjentów. Idąc dalej tym tropem myślenia o zwierzęciu, trzeba podkreślić, że ma ono zdolność odczuwania adekwatnego do zaistniałej sytuacji życiowej. Cały czas jednak należy mieć na względzie różnice w zakresie i głębokości oraz złożoności zdolności odczuwania między Homo sapiens a zwierzęciem towarzyszącym. W związku z tym zdecydowano o wyodrębnieniu postępowania farmakoterapeutycznego w zaburzeniach zachowania się zwierząt towarzyszących. Dla odróżnienia od psychofarmakologii człowieka przyjęto nazywać je farmakologią etologiczną. Do stosowania leków wpływających na zachowanie konieczne jest zrozumienie podstawowych problemów neurobiologicznych zwierzęcia dotkniętego takim zaburzeniem. Niniejsza monografia ma pomóc w humanistycznym podejściu leczącego i właściwym postępowaniu terapeutycznym ze zwierzętami o nienormalnym zachowaniu. Kłopoty związane z zaburzeniami w zachowaniu zwierząt towarzyszących są przyczyną śmierci około 3-6 milionów psów i kotów poddawanych corocznie eutanazji [Dodman 1998]. Wiadomo, że wiele z tych problemów można rozwiązać leczeniem wspomagającym, a nawet bez niego. Leczenie zastępcze sprowadzić można do odpowiednich ćwiczeń, właściwego żywienia i zastosowania odpowiednich sposobów komunikowania się ze zwierzęciem, a dopiero kiedy to jest bezwzględnie konieczne, należy zastosować farmakoterapię [Dodman i Schuster 1998]. Pierwszym krokiem w leczeniu jest poznanie szczegółowej historii zaburzonego zachowania oraz przeprowadzenie badania klinicznego pacjenta. Jak najwcześniej powinny być wykryte medyczne przyczyny niewłaściwego zachowania zwierząt i odpowiednio szybko podjęte leczenie. Ustalenie przyczyny pozwala na odpowiednie podejście do danego zaburzenia. Bez postawienia racjonalnej diagnozy leczenie może być wyłącznie objawowe. Diagnoza przyczyn zmian w zachowaniu nie jest tylko prostym opisem tego, co się wydarzyło. Stwierdzenie na przykład uporczywego szczekania nie stanowi podstawy do diagnozy, ale występujące niezależnie od siebie takie stany, jak lęk lub nadmierna aktywność lokomotoryczna, mogą stać się zaburzeniami w zależności od okoliczności, w jakich zachowania te wystąpiły. Wprawdzie najprostsze zaburzenia w zachowaniu często mogą być z powodzeniem eliminowane bez zastosowania leków, ale większość bardziej złożonych i trwałych zaburzeń wymaga postępowania farmakologicznego. Na przykład agresja dominacyjna u psów tylko do pewnego stopnia może być zmniejszona w następstwie zmiany postępowania ze zwierzęciem [Dodman i in. 1996]. To samo dotyczy strachu warunkowego, agresji w następstwie strachu oraz fobii powodowanych przez wyładowania atmosferyczne. Stany te mogą być trudne do leczenia, a niektóre z zaburzeń pod postacią tzw. zachowań przymusowych (kompulsywnych, stereotypowych) mogą być nieuleczalne. Jednakże w wielu przypadkach leczenie farmakologiczne może być wysoce skuteczne i zastąpić inne metody terapeutyczne, długotrwałe i często nieskuteczne. Celem niniejszego opracowania jest zatem zwrócenie szczególnej uwagi na zasady planowanych terapii, a nie tylko na proste metody stosowania wybranych leków w celu modyfikacji oraz leczenia zaburzeń w zachowaniu zwierząt towarzyszących. Godząc się na powyższe, nie należy jednak popadać w samozadowolenie. Książka zawiera wiadomości o neurobiologicznych podstawach zachowania, klasyfikację weterynaryjnych sposobów zachowania opartą na istniejącej już psychiatrycznej klasyfikacji zachowań u ludzi, tak aby klasyfikację weterynaryjną można było uznać za w miarę obiektywną. Przedstawiono w niej także przegląd głównych grup leków stosowanych w psychofarmakologii, łącznie z opisem głównych sposobów ich działania (neurofarmakologia). To stanowi odpowiednią podstawę do dyskusji prowadzonych w dalszych rozdziałach, traktujących m.in. o stresie, bólu, agresji, lęku i strachu, zachowaniach przymusowych, zachowaniach seksualnych, zachowaniach starczych, zachowaniach pokarmowych czy laktomanii. Praca prezentuje zatem większość z głównych problemów związanych z zaburzeniami behawioralnymi stwierdzanymi w praktyce weterynaryjnej.

Farmakologia etologiczna zwierząt towarzyszących umożliwi Czytelnikom zaznajomienie się z najnowszymi sposobami leczenia farmakologicznego najczęściej spotykanych zaburzeń zachowania oraz dostarczy naukowych podstaw postępowania. Należy podkreślić, że chociaż terapia modyfikująca zachowanie i farmakoterapia mogą być z korzyścią stosowane osobno, to połączenie tych metod, zwłaszcza w opornych na leczenie zaburzeniach zachowania, jest często bardziej skuteczne od kuracji prowadzonych oddzielnie. Nie oznacza to, że leczeniu farmakologicznemu musi towarzyszyć postępowanie modyfikujące zachowanie. Raczej stany mało podatne na leczenie niefarmakologiczne mogą być eliminowane w sposób bardziej satysfakcjonujący, jeśli równocześnie stosuje się  spomagające leczenie farmakologiczne. Następstwa interwencji farmakologicznej są zwykle wcześnie zauważane przez właścicieli zwierząt, którzy potwierdzają korzystne zmiany po stosowaniu leku, takie na przykład jak przejawy uległości zwierzęcia, które wcześniej było agresywne. Przychylność opiekuna zwierzęcia dla proponowanego programu modyfikującego zachowanie się jest głównym czynnikiem gwarantującym powodzenie terapii. W wielu przypadkach stosowanie leków bywa skuteczne w leczeniu zaburzeń behawioralnych i ratuje życie zwierząt. Istnieje więc podstawa do tego, by sądzić, że jest to zagadnienie, z którym każdy pracujący w weterynarii powinien być zaznajomiony.

Spis treści

Porównawcza psychofarmakologia kliniczna

Neurobiochemiczne podstawy zachowania ruchowego (motorycznego)

Neurobiochemiczne podstawy zachowania emocjonalnego

Stres

Ruch, dotyk, ból

Agresja

Strach i lęk (niepokój)

Fobie

Farmakoterapia zaburzeń pod postacią zachowań przymusowych

Leczenie zaburzeń zachowania typowych dla samców

Postępowanie farmakologiczne w znakowaniu terytorium moczem u kotów

Geriatryczne zmiany w zachowaniu

Pełnoporcjowe żywienie w profilaktyce i leczeniu zaburzeń w zachowaniach pokarmowych

Otyłość jako problem pandemiczny u zwierząt towarzyszących i ludzi

Ciąża urojona (laktomania) u suk

Psychodermatozy ludzi i zwierząt